KILLE DAG IN SACHSENHAUSEN

Woensdag 18 november 2009
Vandaag het voormalige concentratiekamp Sachsenhausen bij Oranienburg bezocht. Letterlijk en figuurlijk een kille ervaring. Vanuit het centrum van Berlijn kun je met de S-bahn (voor € 2,50 slechts) rechtstreeks naar Oranienburg, een kilometer of vijfentwintig vanuit het centrum van Berlijn. Eerst via Prenzlauer Berg richting Märkisches Viertel. Dan onder de brug door van de Bornholmer Strasse, de historische plek waar op 9 november 1989 de grens tussen oost en west het eerst openging. Een ouder echtpaar had het nieuws op TV gehoord en liep ongelovig, maar ongehinderd door de toekijkende Vopo’s de brug over van Oost naar West. Twintig jaar later heb je een speciale ‘Wo die Mauer war’-plattegrond nodig om te weten waar de grensovergangen waren; bij elkaar een stuk of tien.

Door de oude Franse sector van Berlijn gaat de S-bahn dan richting Frohnau, langs de voormalige Siedlung Wandlitz, waar Erich Honecker en zijn trawanten woonden in een mooie bosrijke omgeving. Gelukkig is het geen bedevaartoord geworden voor nostaligische 'Ossies'. Bij de VVV in Oranienburg kunnen ze je nauwelijks vertellen waar de regeringsleiders van de eenvoudige boeren- en arbeidsstaat hun voor Oost-Duitse begrippen redelijk luxe buitenverblijven hadden. Nu zitten er privéklinieken in, die de 'Ostalgie' bewust buiten de deur houden. Wie meer wil weten over de DDR gaat maar naar het DDR-museum of naar het Stasimuseum is hun devies.
Todesmars

Oranienburg is het eindpunt van de S1. Vandaar is het nog een kleine twee kilometer lopen naar de tegenwoordige Gedänkstätte und Museum Sachsenhausen. Een wandeling langs kleinschalige Oost-Duitse winkeltjes, met naast het kneuterige 'Le Petit Bistro' een heuse wapenwinkel waar je alles voor de jacht kunt kopen, want we zitten hier in een bosrijk gebied. Ook de straatnamen herinneren nog aan DDR-tijden. Via de Strasse der Einheit sla je af naar de Strasse der Nation, waarbij je op de hoek door een herdenkingssteen direct herinnerd wordt aan de verschrikkingen die zich hier in 1945 hebben afgespeeld. Op deze plaats begon de Todesmars toen Sachsenhausen na bombardementen door Engelsen en Amerikanen werd ontruimd door de SS en duizenden gevangenen op sleeptouw werden genomen richting Schwerin, zo’n tweehonderd kilometer verder. Wie het niet kon bijbenen werd genadeloos neergeschoten, zo vertellen survivors op de video in het ‘Lernzentrum’ van Sachenhausen, in een van de heringerichte barakken.
Het kamp ligt nu tegen de bebouwde kom aan van Oranienburg en is ooit, in 1936, door de SS onder leiding van Himmler gebouwd als modelkamp. Aanvankelijk alleen voor de politieke tegenstanders van Nazi’s, maar al gauw kwamen er andere ongewenste burgers bij, zoals joden, zigeuners, homo’s en asocialen. Sachsenhausen was niet bedoeld als een vernietigingskamp, er waren bijvoorbeeld maar twee barakken voor joden, die er bivakkeerden tot ze in 1942 op transport werden gezet naar Auschwitz.

Joodse barakken
Van de vele tientallen barakken die in een halve cirkel rond de grote appèlplaats stonden, zijn er nog maar een paar over, waaronder de barakken voor de joodse gevangenen, die nu voor een deel als museum zijn ingericht, met veel relieken en persoonlijke herinneringen aan de mensen die er hebben gezeten. De andere barakken worden op het immense terrein gemarkeerd door grote stenen. Je moet dus wel even je fantasie aan het werk zetten om een beeld te krijgen hoe het er in de jaren veertig moet hebben uitgezien.

In tact is ook nog de toegangspoort ('Turm A') met de karakteristieke tekst ‘Arbeit macht frei’ in het hek. De poort waar duizenden gevangenen dagelijks door naar buiten gingen om te werken in de fabrieken van AEG, Siemens, de vliegtuigfabriek van Heinkel in Oranienburg, in de eigen werkplaatsen of in de klinkerfabriek op het terrein van Sachsenhausen. Gratis werkkrachten om de Duitse oorlogsindustrie draaiende te houden. Bij elkaar hebben er van 1936 tot 1945 zo’n tweehonderdduizend mensen gevangen gezeten, onder wie ook een honderdtal Nederlandse verzetsstrijders die er als groep zijn vermoord. Een speciale plaquette in de lugubere ‘Erschiessungsgraben’ direct naast het crematorium, herinnert er nog aan. Overal op het terrein vind je monumenten en strooivelden die herinneren aan de massagraven van mensen die het kamp niet hebben overleefd.

Een van de meest dramatische gebeurtenissen was de dood van 12.000 Russische soldaten die in tien weken tijd door de SS met een nekschot werden gedood. Heel luguber en efficiënt. Denken dat je naar de dokter gaat waarbij je in een onderzoekskamer via zo’n meetlat aan de muur de maat wordt genomen, niet wetend dat daar een luikje achter zat met een SS-er die je direct in je nek kon schieten. In Buchenwald heb ik eerder zo’n ‘Genickschussanlage’ gezien. Gruwelijk.

Overkill

Wat me in Sachsenhausen vooral opvalt en stoort is de overkill aan informatie. Wij hadden voor een audiotour gekozen die je langs de barakken, de objecten en de gedenktekens over het terrein voert, maar werden gek van de feiten en details die in een eindeloze stroom van woorden uit het apparaat bleven rollen. Minutenlang stilstaan bij een object, terwijl een koude noordenwind over het kale kampterrein blaast en je steeds meer verkleumd raakt. Ik probeer me voor te stellen hoe verschrikkelijk het moet zijn geweest voor de gevangenen die daar midden in de winter ’s morgens om 5 uur, ondervoed en verzwakt, in de kou hebben gestaan voor het appèl. Dat zijn pas echte beproevingen om over andere ontberingen maar helemaal niet te praten. Zoals het mensonterende kampregime, de slopende arbeid, de honger, de lijfstraffen, de galg, alle ellende die bij een concentratiekamp hoort. In een film van een half uur zien we het allemaal voorbijkomen. In de barak waar vroeger de keuken was, zijn in de kelder nog enkele prachtige muurtekeningen van gevangenen bewaard gebleven, die de aardappel tot stripfiguur hadden verheven. Zwarte humor om de moed erin te houden.
Aan het eind van de driehoek die het kamp vormt staat de grootste blikvanger van het complex: een gedenkteken uit 1961, opgericht door de DDR. Een enorme obelisk, met een immens standbeeld ervoor, waar de 'Junge Pioniere' uit de DDR hun eed van trouw moesten afleggen. Voor Oost-Duitse scholieren was Sachsenhausen verplichte kost, al was het maar vanwege die 12.000 omgekomen Russen, die overigens ook een groot ondergronds eigen museum hebben gekregen, met zo afschrikwekkend veel informatie dat je er snel weer uit wegvlucht.

Sonderlager

Achter het DDR-monument ligt ook nog een oud ‘Sonderlager’: een stuk kamp met bakstenen barakken, die er grotendeels nog staan. Dit deel werd onder andere in de periode van 1945 tot 1950 gebruikt door de Russen om er in vijf jaar zo’n zestigduizend Duitse gevangenen onder te brengen, waarvan er in die periode zesduizend door honger en ziektes zijn omgekomen. Ook aan die kant vielen er vele slachtoffers. Daarna ging het kamp over in handen van de DDR, die het ten dele gebruikte om er soldaten van de Volksarmee te huivesten en op het terrein te laten oefenen. Ook lag in het oude 'Sonderlager' munitie opgeslagen, maar van die meest recente geschiedenis zijn merkwaardig genoeg weinig sporen meer terug te vinden in de exposities. Veel van de oude barakken en andere gebouwen van het kamp zijn in de DDR-tijd geruimd, maar het masterplan van het modelkamp Sachsenhausen is nog steeds op een gruwelijke manier zichtbaar in Oranienburg.